Chùa Keo (Thần Quang Tự) thuộc địa phận xã Vũ Tiên, tỉnh Hưng Yên (xã Duy Nhất, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình trước đây), tọa lạc trên một thế đất bằng phẳng, rộng rãi, thoáng mát. Phía trước là sông Hồng nghìn đời cuộn chảy, uốn lượn bao quanh cần mẫn chở màu mỡ, phù sa bồi đắp cho mùa màng châu thổ, vạn vật tươi tốt, cư dân đông đúc, làng quê trù phú, phong cảnh hữu tình. Đây là một trong những ngôi chùa cổ ở Việt Nam, là công trình kiến trúc nghệ thuật rất có giá trị đã được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt năm 2012.
Chùa Keo là nơi thờ Phật, Bồ tát, Đức Thánh Dương Không Lộ và những người có công xây dựng chùa.
Theo sử sách: Đầu thế kỷ XI (năm 1016) ở Hương Hải Thanh (nay là xã Xuân Hồng, tỉnh Ninh Bình) có gia đình họ Dương làm nghề chài lưới, sinh được một trang nam tử khôi ngô, tuấn tú, dung mạo khác thường đặt tên là Dương Minh Nghiêm. Vốn tinh anh, thông tuệ, lại hiếu học, nhân hậu, đặc biệt chàng trai rất hâm mộ đạo Thiền nên đến năm 29 tuổi Dương Minh Nghiêm xuất gia tu hành. Năm 44 tuổi, ngài đến chùa Hà Trạch kết bằng hữu cùng Thiền sư Giác Hải, Thiền sư Từ Đạo Hạnh và cùng nhau chuyên tâm nghiên cứu đạo Phật. Cõi Tây Trúc xa xăm vời vợi nghìn trùng, chưa từng ai được đặt chân đến, nhưng với lòng mộ đạo, ba vị Thiền sư đã đóng thuyền, ngược dòng sông Hồng lặn lội sang Tây Trúc thỉnh Phật, khổ hạnh tu hành đắc đạo.
Năm 1061, thời vua Lý Thánh Tông, Thiền sư trở về nước dựng chùa Nghiêm Quang làm nơi ẩn nhẫn thuyết pháp giảng đạo, hộ quốc, an dân.
Không Lộ Thiền sư thường bôn ba, chu du khắp vùng sơn thủy rộng lớn của Châu thổ Bắc Bộ, dựng chùa truyền bá đạo Phật giúp nước, giúp dân, giúp đời và được suy tôn là vị Thánh Tổ thứ 9 của phái Thiền Việt Nam. Ông đã có công chữa lành bệnh cho vua Lý Thánh Tông nên được nhà Vua khai ân phong làm Quốc sư Triều Lý. Ngày 03/6 năm Giáp Tuất (1094) đời vua Lý Nhân Tông, Đức Thánh Tổ Quốc sư Dương Không Lộ viên tịch. Năm 1167, vua Lý Anh Tông xuống chiếu đổi tên chùa Nghiêm Quang thành Thần Quang để tri ân công đức của Thiền sư.
Chùa Thần Quang xưa tồn tại được 500 năm, trải qua nhiều biến cố thăng trầm, đến năm Tân Hợi (1611) gặp lúc tang thương, một trận đại hồng thủy đã cuốn trôi ngôi chùa, người dân ấp Keo phải di chuyển đi nơi khác và chia thành hai làng, một làng ở Đông Nam hữu ngạn sông Hồng (nay là xã Xuân Hồng, tỉnh Ninh Bình), một làng ở tả ngạn sông Hồng (nay là xã Vũ Tiên, tỉnh Hưng Yên). Từ đó, dân hai làng cùng vận động phát tâm khởi dựng lại chùa, hai ngôi chùa Keo đồng thời được tái tạo, khánh thành.
Chùa Keo (Thần Quang Tự) thuộc xã Vũ Tiên, tỉnh Hưng Yên do Quận công Tuấn Thọ Hầu Hoàng Nhân Dũng và vợ là Lại Thị Ngọc Lễ thời Lê - Trịnh đảm nhận việc vận động xây lại chùa, mời Đông cung Vương phi Trịnh Thị Ngọc Trân làm hội chủ danh dự. Hai ông bà đã tâu trình Chúa Trịnh Giang mời Cường Dũng Hầu Nguyễn Văn Trụ thiết kế kiểu dáng. Chúa Trịnh Giang cấp cho 100 cây gỗ lim để xây dựng chùa, còn tất cả vật liệu khác đều do nhân dân đóng góp. Tương truyền rằng những người thợ sơn trang lên rừng đốn gỗ, rồi đóng bè thả về xuôi, mỗi khi bè dạt vào đâu, dân sở tại lại đẩy ra giữa dòng, mà không hề hư hao mất mát. Năm 1630, tiến hành khởi công và có 42 hiệp thợ tham gia xây dựng trong thời gian 28 tháng, toàn bộ công trình hoàn thành (Tháng 11/1632) trong niềm hân hoan, toại nguyện của tất cả mọi người. Trải qua gần 400 năm với biết bao biến cố thăng trầm của lịch sử, thiên tai khắc nghiệt và đã qua nhiều lần tu bổ, tôn tạo nhưng chùa Keo vẫn giữ nguyên được bản sắc kiến trúc độc đáo từ thời Lê Trung Hưng thế kỷ XVII, vẫn hiển hiện uy linh cùng với sự trường tồn, phát triển của phật giáo và dân tộc Việt Nam.
Hiện nay, chùa Keo gồm nhiều hạng mục với kết cấu tổng thể kiến trúc kiểu “Nội công ngoại quốc” và được bài trí theo lối thờ “Tiền Phật, hậu Thánh”. Tòa Giá Roi hoạch định địa giới chùa Phật và đền Thánh. Ngôi chùa được phối cảnh như một đóa sen lộng lẫy hào quang, loài cây có đặc tính riêng biệt mà đức Phật ngự thiền gồm 17 tòa, 128 gian tọa lạc trên tổng diện tích 5,8ha. Mặt tiền chùa quay hướng nam với điểm đầu là tam quan ngoại và điểm cuối là gác chuông. Các hạng mục nằm trên một trục Nam - Bắc, được xem là đường “thần đạo” trong phong thủy kiến trúc. Tòa đầu tiên là tam quan ngoại gồm 03 gian. Từ đây nhìn lên khoảng không gian khoáng đạt là uy nghiêm rồng chầu, trầm mặc nghê phục biểu tượng nhật nguyệt giao hòa tinh hoa, hội tụ.
Tiếp đến là tam quan nội, có kiến trúc khác biệt, các vì mái đều đứng trên ba hàng cột, dãy cột cái ở giữa là kết cấu nương tựa của các khung cửa với từng cặp cánh lớn. Đặc biệt đôi cánh cửa chạm trổ rồng chầu cực kỳ tinh xảo, lắng sâu tình nghĩa mẫu tử rồng mẹ, rồng con giữa sóng nước, vân mây như thêu hoa, dệt gấm tiêu biểu cho kiến trúc đặc sắc thời Lê. Từ khu vực này đi qua sân là tới khu thờ Phật gồm 03 tòa nhà nối nhau là chùa Hộ, Ống Muống và Phật điện. Điểm nhấn độc đáo khu chùa Phật là các pho tượng như: Quan Thế Âm Bồ Tát, Phổ Hiền Bồ Tát, tượng Tuyết sơn, tượng Thích Ca Mâu Ni nhập Niết Bàn... cùng gần 100 pho tượng nguyên tác với những dáng vóc sống động, dung dị thuần khiết tuân thủ nguyên tắc vừa cao siêu linh ứng, vừa gần gũi hòa đồng không cách ngăn thế tục nhân gian. Nơi thờ tự còn có những cỗ ngai, cỗ khám sơn son thiếp vàng, bát bửu chấp kích, kiệu rước cùng những bức đại tự, hoành phi, câu đối, bia đá, những đề tài hoa văn cách điệu, độc đáo. Đó chính là tinh túy cổ sơ mà những bàn tay nghệ nhân tài hoa xưa đã sáng tạo nên.
Kế tiếp là khu thờ Thánh Không Lộ - Lý Quốc Sư. Đây là quần thể kiến trúc gồm 04 tòa nhà: Giá Roi, Thiêu Hương, Phục Quốc và Hậu cung mang phong cách kiến trúc khác nhau. Trong cung cấm có tượng gỗ Trầm, tương truyền Đức Thánh Không Lộ hóa thân. Theo thần tích: Đầu năm Giáp Tuất niên hiệu hội phong thứ 3 đời Lý Nhân Tông Càn Đức, Thiền sư Không Lộ mắc bệnh trọng, biết không thể qua khỏi dân làng mua gỗ trầm hương bảo quản nghiêm cẩn trong chùa, ngày 3 tháng 6 năm 1094 Quốc sư viên tịch, dân làng mời thợ giỏi tạc tượng ngài bằng gỗ trầm thơm ngát trong một đêm thì hoàn thành, dung mạo cốt cách tựa như ngài đang sống.
Điểm nhấn của quần thể di tích chùa Keo là tòa gác chuông với chiều cao 11,04 m có ba tầng kết cấu bằng những con sơn chồng lên nhau như bông sen khổng lồ. Bộ khung làm từ gỗ lim liên kết bằng mộng, nâng bổng 12 mái ngói với 12 đao loan uốn cong thanh thoát, nhẹ nhàng. Ba tầng gác chuông được treo 03 quả chuông cổ và 01 khánh đá tạo nên sự đối trọng hài hòa. Gác chuông chùa Keo được sách kỷ lục Guiness Việt Nam công nhận là gác chuông cổ bằng gỗ cao nhất Việt Nam.
Ngoài những nét độc đáo về kiến trúc, chùa Keo còn bảo lưu nhiều cổ vật, bảo vật gắn với sự hình thành và phát triển của Chùa từ thế kỷ XVII. Tiêu biểu là hương án được chạm theo kiểu cỏ rối ô xa, đế cuốn chân quỳ dạ cá, hai tầng bao quanh thân bệ. Đây là một bảo vật quốc gia được công nhận năm 2021.
Nếu như kiến trúc, điêu khắc và mỹ thuật chùa Keo được đánh giá là độc đáo bậc nhất trong hệ thống các ngôi chùa Việt Nam thì lễ hội chùa Keo cũng có nhiều nét đặc sắc, có một không hai trong hàng nghìn lễ hội được tổ chức hàng năm trên khắp cả nước. Mỗi năm, lễ hội chùa Keo vẫn duy trì khai mở hai mùa xuân, thu. Lễ hội Xuân vào mùng 4 tháng Giêng với nhiều nghi lễ truyền thống và các hội vui thi tài như: Tạo lửa, nấu xôi, nấu chè, cơm chay dâng Thánh, thi bắt vịt dưới hồ,…; Hội chính diễn ra vào mùa Thu, trung tuần tháng 9 âm lịch, mang đậm tính chất lễ hội lịch sử, gắn liền với cuộc đời của Thiền sư Không Lộ. Ngoài các nghi thức tế lễ, rước kiệu còn diễn ra nhiều hoạt động văn hóa, nghệ thuật, thể thao, truyền thống mang đậm dấu ấn dân gian, gắn liền với sinh hoạt của cư dân Đồng bằng sông Hồng. Thông qua các hoạt động lễ hội, góp phần tuyên truyền, giáo dục truyền thống yêu nước, yêu quê hương, lòng tự hào dân tộc cho các thế hệ và ý thức trách nhiệm trong việc tham gia gìn giữ, phát huy, khai thác giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển kinh tế - xã hội, góp phần quảng bá tiềm năng, thế mạnh phát triển du lịch của tỉnh. Đây là một lễ hội lớn vùng Đồng bằng Bắc Bộ, được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2017.
Để tiếp tục quảng bá hình ảnh, các giá trị nghệ thuật kiến trúc, nét văn hoá đặc sắc của chùa Keo với du khách gần xa, năm nay Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hưng Yên tổ chức Lễ hội chùa Keo mùa Thu diễn ra trong 6 ngày, từ ngày 30/10 - 04/11/2025 (tức ngày 10/9 đến 15/9 năm Ất Tỵ). Trong lễ hội, ngoài các nghi lễ truyền thống như: Lễ khai chỉ, lễ khai mạc, lễ dâng hương, lễ rước kiệu, lễ tế cổ truyền còn tổ chức phần hội với các trò chơi dân gian (đánh cờ, chọi gà, kéo co...), đêm hội hoa đăng, hội thi têm trầu cánh phượng, múa trải cạn, du thuyền hát hội, trưng bày sản phẩm, ẩm thực địa phương... được diễn ra đan xen. Theo kế hoạch, chương trình khai mạc Lễ hội sẽ diễn ra vào lúc 08h30 phút ngày 30/10/2024 (tức ngày 10 tháng 9 năm Ất Tỵ) tại Di tích quốc gia đặc biệt chùa Keo.
Có thể nói, chùa Keo là một di sản văn hóa đặc biệt quý báu. Đến với lễ hội chùa Keo, quý khách không chỉ được hòa mình vào không gian linh thiêng của lễ hội mà còn được chiêm ngưỡng bức tranh quê tuyệt đẹp mang đậm bản sắc cố hương.
Tiểu ban Tuyên truyền
