Nhãn là quà tặng của trời cho đất Phố Hiến. Hưng Yên nổi danh khắp nước cũng nhờ có nhãn. Kỳ lạ thay, cũng là đất bãi sông Hồng mà chỉ có nhãn Phố Hiến mới được coi là vua của loài nhãn...
Nhà bác học Lê Quý Đôn đã từng mô tả: “mỗi lần bỏ vào miệng thì tận trong răng lưỡi đã nảy ra vị thơm tựa như nước thánh trời cho”. Những yếu tố vi lượng nào đã làm cho nhãn có hương vị đặc biệt khác hẳn cây nhãn ở những vùng đất khác? Chưa ai khám phá ra điều bí ẩn đó nhưng mời bạn thử đến Phố Hiến vào mùa nhãn nếm thử. Nhãn lồng Hưng Yên quả to tròn, vỏ có màu vàng nâu nhạt, cùi dày, ráo nước. Bóc một lớp vỏ mỏng láng, để lộ lớp cùi nhãn dày trắng ngà. Đưa vào miệng nếm thử có vị ngọt thơm, giòn dai. Bên trong là hạt nhỏ màu đen nháy.
Tương truyền, chính cây nhãn tổ là nguồn gốc của nhãn lồng Hưng Yên ngày nay, tạo thành đặc sản nổi tiếng của Hưng Yên. Cái tên nhãn lồng bắt nguồn từ việc cây nhãn sai trĩu quả, chín hương thơm lan tỏa khắp đất trời. Dơi, chim chóc từ đâu bay đến ăn nhãn nên người ta phải đan lồng tre bảo vệ những chùm nhãn quý kia. Còn theo một cách giải thích khác, nhãn là thứ quả ngon, thanh tao và rất mát vào mùa hè nên nhãn được mang tiến vua. Khi mang tiến vua thì quả nhãn thường được đặt trong lồng kính. Cách giải thích khoa học hơn, giống nhãn gốc bản địa thì cùi dày nhiều lớp ôm vào nhau nên gọi là nhãn lồng, cùi nhãn có màu trắng đục như cục đường phèn. Chùa Hiến có cây nhãn cổ thụ, dân trong vùng gọi là cây nhãn tổ, được xem là tiêu biểu của địa phương. Cây nhãn này đã được dựng bia ghi danh. Dân gian tương truyền xưa kia có vị quan đi tuần ngang qua vào đúng mùa nhãn chín. Ngài ăn thử thấy hương thơm, vị ngọt ngấm vào từng thớ thịt đến độ mê mẩn tâm hồn. Biết đây là sản vật quý, ngài liền đem tiến vua. Tin đồn nhãn lồng Hưng Yên từ đó bay xa khắp kinh thành. Những năm sau, cứ vào đầu thu, người dân lại đem nhãn tiến vua, từ đó nhãn lồng còn được gọi tên khác là nhãn tiến vua.
Nhãn được trồng nhiều ở ven đê từ Đằng Châu, Xích Đằng đến cửa sông Luộc, nơi cây nhãn cho ra những chùm quả ngọt và chất lượng nhất.. Về điều kiện ánh sáng, nhãn là cây ưa nắng, nếu bị rợp cây sẽ cho quả ít. Chỉ những cành nhận đáy đủ ánh nắng mới cho quả tốt. Rễ nhãn bám chắc vào đất Trồng mấy cây nhãn quanh nhà, bóng xum xuê tỏa mát và khi có gió bão nó cản gió rất khoẻ. Gỗ nhãn rắn chắc, đỏ hồng, đóng đồ gia dụng bền chắc. Than đốt rất đượm, sắc thuốc phải dùng đến nó vừa nhàn lại vừa chóng, có nước cốt, chất thuốc không lạc vị. Đó là thứ cây hiến cho đời tất cả cái gì mình có. Nhãn ra hoa vào đúng mùa xuân, những ngày có cả mưa phùn và lạnh. Nếu vào dịp có nắng ấm, hương thơm sẽ tỏa nhẹ thơm mát làm ngây ngất lòng người. Tuy ngày nay có rất nhiều nơi trồng được nhãn, trong đó có những địa phương có cùng điều kiện khí hậu, cùng chất đất nhưng chỉ có nhãn lồng Hưng Yên mới có được hương vị thơm ngon nổi tiếng mà không địa phương nào có được. Có lẽ Hưng Yên may mắn hơn cả vì giá trị và hương vị ngọt ngào hiếm có của những cây nhãn nơi đây đã trở thành quà tặng mà thiên nhiên ưu ái dành riêng cho mảnh đất này.
Mùa quả chín vào tháng sáu âm lịch. Đến Hưng Yên vào mùa này, đi trên đường ai cũng có thể chạm tay vào những chùm nhãn bóng mịn, nặng trĩu. Hưng Yên như một vương quốc nhãn lồng với hàng ngàn cây trĩu quả. Những cây nhãn chín rộ nhuộm vàng một góc trời, dòng người tấp nập đổ về mua nhãn đông đúc, chật kín. Từng trái nhãn, vị nhãn đều đậm đà một hương vị khó quên, không thể trộn lẫn với bất cứ nơi đâu.. Ca dao có câu “Tháng sáu buôn nhãn bán trăm”. Một túm nhãn khoảng trăm quả, kèm thêm vài cành lá tươi đặt trên ban thờ, thắp nén hương khấn ông bà ông vải về chứng giám cũng là một nét đẹp văn hoá.
Nhãn thóc chỉ dùng cho trẻ ăn chơi, nhãn nước sấy khô làm long nhãn, còn nhãn lồng quả to, da láng, cùi dày, dòn thơm để tiếp khách, làm quà biếu. Ăn một quả nhãn đường phèn, nước ngọt thấm từ đầu lưỡi đến chân răng rồi lan khắp cơ thể. Tinh hoa của đất trời thu góp lại hiến dâng cho người trồng nó. Quả nhãn phơi khô cả cành, ngày Tết thêm mấy cành lá xanh sẽ là niềm vui bất ngờ cho người chơi sành điệu. Đặc biệt người dân còn nghĩ ra cách chế biến long nhãn. Long nhãn là vị thuốc bổ, ăn trực tiếp hoặc ngâm với rượu, mỗi ngày uống một vài chén, ăn sẽ ngon hơn, ngủ sâu hơn, tính tình điềm đạm hơn. Chế biến long nhãn cần qua nhiều công đoạn. Quả nhãn tươi bóc vỏ, tách riêng lấy phần cùi nhãn đem phơi khô thành những múi dẻo quánh, màu nâu sẫm, vẫn còn nguyên hương thơm và vị ngọt sắc như đường phèn. Long nhãn tập trung một lượng các chất dinh dưỡng cao. Công đoạn sấy khô khiến long nhãn bay hơi hầu như gần hết dung lượng nước của quả nhãn tươi, do đó mà giá trị calo trở nên cao hơn, thông thường gấp 3 - 5 lần so với quả nhãn tươi ban đầu. Y học hiện đại qua nghiên cứu đã phát hiện trong long nhãn có đường gluco, đường xacaro, lipid, vitamin B1, B2, C, P và các nguyên tố vô cơ như canxi, phốt pho, sắt. Khách xa mỗi lần ghé Hưng Yên thường không quên tìm đến những cửa hàng hay lò sản xuất long nhãn để mua về những túi long nhãn vàng đượm làm quà.
Được mùa nhãn, cả tỉnh thu ước từ 150 đến 200 tỷ đồng. Vùng thành phố và phụ cận có nhiều gia đình lập trang trại, trồng toàn nhãn ghép và nhãn chiết giống quả to ngon. Một cây nhãn trúng vụ cho chủ nó vài ba triệu đồng. Nhiều nhà dùng nhãn làm của hồi môn hoặc lương hưu dưỡng già.
Qủa nhãn là thứ quà theo mùa, có nhiều giá trị dinh dưỡng với sức khỏe của mọi lứa tuổi. Nhãn được xem là điều kỳ diệu với những chứng bệnh liên quan tới hệ thần kinh, đặc biệt là trầm cảm. Chúng giúp các dây thân kinh thư giãn và tăng cường chức năng hoạt động. Do vậy, chứng mất ngủ cũng theo đó mà tan biến. Ăn nhãn thường xuyên đảm bảo nguồn năng lượng cung cấp cho cơ thể, có lượng calo, chất béo thấp, nguồn vitamin C dồi dào của nhãn có thể giúp cơ thể tăng cường sức đề kháng.
Cây nhãn còn đóng một vai trò rất đặc biệt, là mái nhà của đàn ong mật khi vào vụ. Đây cũng là loại thuốc quý. Một vùng đất bạt ngàn nhãn, ong, thiên nhiên đã ưu đãi Phố Hiến thứ làm rung động trái tim người tha hương khi nghĩ tới quê mình trong chiều sâu văn hóa.
