Cá mòi nước ngọt giống như cá trích biển, có màu trắng và vẩy nhỏ, da bóng nhẫy mỡ màng. Cá mòi là loại cá thân mình có nhiều xương, nhưng thịt và xương đều mềm, dễ ăn. Chúng chỉ dài khoảng 15 cm và nặng khoảng 30g. Tháng chạp hằng năm, cá mòi nước ngọt ngược dòng về nguồn sinh sản, chúng ngược dòng nước lên đẻ ở các dòng suối thượng nguồn. Qua tháng giêng, chúng xuôi con nước ra cửa sông....
Cá mòi trên sông Hồng có nhiều từ tháng giêng đến tháng tư âm lịch và rộ nhất vào thời điểm hoa gạo nở tháng 3. Vào mùa này, các làng chài dọc sông Hồng đều thả lưới đánh cá mòi. Trong đó, bến đò Vũ Điện (xã Hoàng Hanh, thành phố Hưng Yên) được xem là vựa cá mòi lớn nhất. Ở đây mực nước sâu, lại là ngã ba sông Hồng, sông Luộc, sông Nam Định, nên cá về nhiều. Người dân miền Bắc có một truyền thuyết kỳ lạ về cá mòi, rằng cá do chim ngói hóa thành. Mùa thu, chim ngói bay ra biển và hóa thành cá mòi. Sang xuân, cá bơi ngược về rừng để biến thành chim ngói. Truyền thuyết này lý giải vì sao cứ đến mùa sinh sản, cá lại bơi từ biển vào sông để đẻ trứng và khi mổ, cá mòi có mề như mề của chim ngói.
Một huyền thoại khác, mà chỉ ở Hưng Yên mới có. Chuyện kể rằng, mỗi năm, cá mòi thường về vùng cửa sông với cái tên Phố Hiến lừng danh một thuở vào mùa này bởi đó là dịp lễ hội Chử Đồng Tử - Tiên Dung. Cá mòi tự về hiến mình tiến cống "ông tổ nghề chài lưới" là Chử Đồng Tử. Mỗi năm, vào dịp lễ hội, dân quanh vùng bắt những con to nhất, ngon nhất dâng lên Đức Thánh sau đó mới "thừa lộc thánh" mà đem bán hoặc ăn. Tục này tương truyền có ở các xã thuộc huyện Khoái Châu, Văn Giang, nhưng đậm chất nhất, dư ảnh vẫn còn đến bây giờ là ở thôn Chử Xá, xã Văn Đức (bây giờ thuộc huyện Gia Lâm, Hà Nội), quê hương đức thánh Chử. Chử Xá vốn là cái bến sông, và cậu bé ở bến sông (Chử Đồng Tử) thủa hàn vi đã từng theo cha đi đánh cá ở bến sông này. Chính vì thế, ông được tôn là ông tổ của nghề ngư phủ. Ngoài việc dâng cúng cá tươi, dân làng Chử Xá còn dâng một hũ mắm cá mòi ngon nhất để cúng thánh trong ngày hội “để an ủi bà Hữu (Tây Sa), vốn là cô thợ cấy thường hay bắt tôm cá mỗi khi đi làm đồng”
Nhưng chính xác thì cá mòi có một đồng hồ sinh học đặc biệt, khá giống với loài cá hồi của phương Tây. Chúng được cá bố, mẹ sinh ra ở sông nhưng lại bơi ra biển để sống, chỉ tới mùa xuân, mùa sinh sản chúng mới trở về. Như một quy luật sinh tồn, cá cái phải vượt dòng nước chảy và về đúng nơi mình sinh ra trước kia vào đúng mùa xuân để đẻ trứng. Và đó cũng là mùa mà các ngư dân vùng sông Hồng có thể đánh bắt món quà thú vị này của thiên nhiên. Cả xã Tân Châu chỉ có thôn Hồng Châu còn giữ nghề chài lưới với khoảng chiếc vài chục thúng câu, cứ khoảng 1 - 2 giờ chiều, những người đánh cá bơi những chiếc thúng câu này xuôi dòng thả lưới. Chiều chiều ra bờ sông nhìn xuống những chiếc thúng câu xuôi ngược trên dòng sông, ven sông cùng với buổi chiều hoàng hôn và những bãi ngô xanh mướt trông thật thơ mộng. Cứ chiều chiều những người bà, người chị, người vợ lại mang sảo ra bến sông để lấy cá mang về chợ “quán” để bán (chợ quán tên gọi của người dân địa phương). Muốn ăn cá mòi thì chỉ cần trực tiếp ra bờ sông gặp các thuyền đánh bắt về là có thể mua luôn nên cá còn tươi, giá rẻ và lại còn được ngắm cảnh sông Hồng.
Để có một bữa cá mòi khó quên thì chế biến cũng khá công phu. Làm cá mòi không mổ dọc bụng như các loại cá khác, sau khi đánh sạch vảy cá chỉ cần cắt ngang một lát vừa tầm ở phía dưới mang rồi moi mật, ruột ra, dùng tay móc mang cá, và tiện dao khía những đường nhỏ quanh sườn cá. Con cá không to nhưng phải làm nhiều công đoạn và phải rất khéo léo để mật không vỡ, trứng còn nguyên, mình cá sạch vảy. Bởi vậy các cụ ta ngày xưa thường quan sát người con gái làm cá mòi để xem người con gái ấy có cẩn thận không, khéo tay không. Sau khi làm sạch thì phải ướp muối, gừng, nghệ giã nhỏ cùng dưa chuột thái lát mỏng chà sát lên mình cá để khử sạch mùi tanh. Chế biến cá mòi cũng có nhiều cách: có người thích rán, có người thích nướng, có người lại ưa món cá mòi băm chả. Nhưng có một cách chế biến khá cầu kỳ nhưng lại rất ngon như sau: Sau khi ướp cá nửa giờ, dùng que tre tươi cặp ngang thân cá và đem nướng trên bếp than hoa. Cá đã nướng thơm thì gỡ khỏi que tre và cho ngay vào chảo mỡ nóng, rán nổi trên mỡ. Mỡ rán cá phải là mỡ lợn chứ không phải dầu thực vật, khi rán phải tập trung để khi cá chuyển màu vàng nâu là vớt ngay. Mùi hương của gừng, của ớt hòa quyện với mùi mỡ của cá và mùi thơm đặc biệt của trứng cá mòi lan tỏa càng làm tăng thêm sức quyến rũ của món ăn dân dã này. Cá rán xong phải ăn nóng mới giữ nguyên được hương vị, kèm theo đĩa rau thơm và chén nước mắm chanh ớt. Nhiều người lại thích chấm cá với tương Bần, thêm chút tỏi băm nhỏ, vị mặn vừa và độ ngọt thơm của tương sẽ càng làm tăng thêm vị ngon ngọt của cá.
Cá mòi có rất nhiều xương răm, ngon nhất có hai buồng trứng của cá cái và hai lá sẹ của con đực. Người Hà Nội chuộng cá này vì một năm chỉ có một vụ về mùa xuân, lạ miệng, lại là cá tươi bắt dưới sông lên, không qua ướp lạnh như cá mang từ biển vào đã giảm phẩm chất. Cá mòi chứa một lượng protein rất cao, có lợi cho sức khỏe nên nhiều du khách thường mua đến mấy chục kg để trong tủ đá ăn quanh năm. Cá mòi còn đặc biệt ở chỗ khi lên khỏi mặt nước là chết, chứ không giữ lâu được như các loại cá khác nên ở trên mỗi thuyền đánh bắt đều có một ngăn đựng đá. Tuy nhiên khi chọn mua cũng chỉ cần để ý mắt cá có trong không, thân cá có chắc không là được, bởi cá mòi rất đắt hàng, hiếm khi nào lại có cá ế.
Vào mùa cá mòi, những ngày đầu con nước (12 ngày một con nước) có thuyền đều đặn đánh bắt được 60 – 70kg cá mòi. Giá bán buôn từ 20.000 – 30.000 đồng/kg. Giá bán lẻ lên tới 70.000 đồng /kg cho người nhậu “chịu chơi”. Kiếm được tiền triệu trong ngày thì không phải ai cũng gặp may mắn được mẻ lưới nhiều cá. Nhưng nếu đi đều đặn, 1 thuyền cũng có thể kiếm từ 500.000-600.000 đồng/ngày. Có thuyền thu ít nhất cũng được khoảng 20 triệu đồng/tháng. Cá mòi là đặc sản ở nơi đây nên giá cao hơn nhiều so với các loại cá khác. Ngư dân cho biết: “Nhận biết cá mòi rất đơn giản bởi nó có màu trắng nhỏ tầm cỡ cá diếc. Đặc biệt là nó có mùi tanh hơn cả cá mè nước ngọt”.
Cá mòi là một trong những thực phẩm giàu dinh dưỡng nhất, vì chúng chứa một lượng lớn omega-3 giúp điều hòa cholesterol trong máu và cải thiện sự khỏe mạnh của máu. Cá mòi cũng là thực phẩm tốt cho trí não. Cá mòi không ảnh hưởng nhiều thuốc trừ sâu hay hóa chất thủy ngân. Do kích thước nhỏ và tuổi thọ ngắn, chúng hấp thụ một số lượng rất nhỏ các chất gây ô nhiễm này.
Trong bữa cơm gia đình đầm ấm, đông đủ giữa tiết trời xuân se lạnh, với đĩa cá mòi đầu mùa nóng hổi, cả nhà gỡ những buồng trứng vàng ruộm mời ông bà và cho trẻ nhỏ, ta không chỉ cảm nhận được mùi thơm ngọt của cá, của gừng mà còn cảm nhận được cả vị ngọt của nước sông Hồng quê hương và tình thân quây quần sum họp. Bởi vậy, cá mòi không chỉ là món ngon được nhiều người ưa thích mà còn là món ăn đậm đà hương vị của quê hương, khiến ai xa quê đến ngày xuân lại mong ngóng tìm về.
